Drama jest sposobem poznawania świata za pomocą działania. Jest metodą pedagogiczną, w której wchodzenie w określone role, improwizacje nauczyciela i uczniów pozwalają kreować rzeczywistość. Opiera się na naturalnej skłonności człowieka do naśladownictwa i zabawy oraz umiejętności życia fikcją.

Różnorodne techniki i strategie dramowe mogą być z powodzeniem wykorzystane przez nauczycieli w edukacji "antyagresywnej" dzieci i młodzieży, zarówno jako środek terapeutyczny, jak i prewencyjny. Katarzyna Sawicka jest autorką jednego z programów socjoterapii dzieci agresywnych. Prezentowane na konferencji ćwiczenia dramowe nawiązują do tego programu. Jego główne etapy zostaną w skrócie zaprezentowane poniżej (proponowane techniki i strategie dramowe wyróżniono kursywą):

ETAP PIERWSZY, który można określić mianem przygotowawczego, służy wzbudzeniu pozytywnej motywacji do uczestnictwa w grupie oraz zdobyciu podstawowych umiejętności kontaktowania się z innymi. Jego cele to:

• nawiązywanie pozytywnych kontaktów,
• budowanie wzajemnego zaufania,
• zapewnienie poczucia bezpieczeństwa,
• dostarczenie wsparcia.

Wytworzenie przyjemnej atmosfery i poczucia bezpieczeństwa stanowi warunek przejścia do ETAPU DRUGIEGO, który ukierunkowany jest na:

• ćwiczenie umiejętności rozróżniania trzech sfer świadomości (myślę, czuję, robię),
• uświadomienie emocji (m.in. gniewu), sposobów ich niewerbalnego wyrażania oraz możliwości słownego określania - "Teatr emocji" czyli wyrażanie emocji gestem, mimiką i ruchem całego ciała (etiudy pantomimiczne), użycie elementów pozajęzykowych do ekspresji emocji (język mumbo-jumbo), wyrażanie uczuć zatrzymane w bezruchu (zdjęcia),
• nadawanie i odbieranie komunikatów werbalnych.

Drugi etap pracy kończy się wskazaniem przez dzieci i opisaniem sytuacji, w których odczuwamy gniew. Następnie członkowie grupy prezentują najczęstsze sposoby radzenia sobie z takimi sytuacjami, zarówno te akceptowane społecznie (akceptowane sposoby ekspresji agresywności, kanalizacja agresji, sublimacja), jak i te, które zgodnie z normami społecznymi uznawane są za negatywne (rękoczyny, napaść ...) - zdjęcia, scenki improwizowane, stop klatki. Jednocześnie analizowane są przyczyny takich sytuacji oraz ich możliwe skutki - wywiad, introspekcja, antycypacja.

TRZECI ETAP programu obejmuje ustalenie i zwerbalizowanie standardów osobistych. Można przyjąć, że dzieci znają normy zabraniające zachowywać się agresywnie, jednakże często nie odnoszą tych zakazów do siebie. Uświadomienie zaś treści norm przez wyrazistą werbalizację, wzmocnioną np. improwizacjami odpowiednich przysłów (scenki improwizowane) - uczynnia tę wiedzę i skłania do respektowania nakazów moralnych. Sformułowanie natomiast normy w odniesieniu do siebie, aktywizuje standardy osobiste, a te z kolei stanowią kryterium oceny własnego postępowania. Stwierdzenie rozbieżności między standardem osobistym a zachowaniem motywuje do zmiany.

CZWARTY ETAP to tworzenie warunków do aktywnego (przez doświadczenie) uczenia się wybranych sposobów autokontroli. Jednym z nich jest technika kontrolowania własnych reakcji emocjonalnych, która polega na zmianie podejścia do sytuacji rodzącej agresję z nastawienia egocentrycznego na zadaniowe (nastawienie na konflikt i jego rozwiązanie) oraz identyfikacji pobudzenia emocjonalnego. Wymaga ona:

• nazwania własnego stanu emocjonalnego z wyraźnym odniesieniem do podmiotu go przeżywającego (zamiast "on mnie zezłościł"- sformułowanie "ja się zezłościłem"),
• wyrazistej werbalizacji doraźnego motywu zachowania agresywnego w sytuacji konfliktowej (zamiast "zezłościłem się, bo nie chciał mi dać zeszytu" - stwierdzenie "zezłościłem się, ponieważ chciałem wziąć od niego zeszyt, a on mi go nie dał"),
• słownego opisu zachowania się innych uczestników sytuacji emocjorodnej uwzględniający wyodrębnienie ich reakcji instrumentalnych od intencji (zamiast "nie chciał dać zeszytu" - stwierdzenie "nie dał zeszytu").

Ostatni, PIĄTY ETAP, poświęcony jest uczeniu się nieagresywnych sposobów reagowania na sytuację prowokacyjną (np. odreagowywanie gniewu w formie nieszkodliwej społecznie, uodpornienie dziecka na sytuacje prowokacyjne, metody rozwiązywania konfliktów... - patrz: Literatura zalecana) oraz prezentacji metod radzenia sobie w sytuacji, gdy jesteśmy atakowani.

Do realizacji celów edukacji "antyagresywnej" związanych z etapem czwartym i piątym można wykorzystać wspomniane już techniki dramowe (np. scenki improwizowane, wywiady w stop klatkach) lub strategię - płaszcz eksperta.

Zalecana literatura:

• S.Chełpa, T.Witkowski, Psychologia konfliktów, WSiP, Warszawa 1995
• Drama. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, nr 25, 1998, D.Sobierańska, W świecie emocji
• Drama. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, nr 10 i 11, 1994, J.Tatarowicz, Edukacja "antyagresywna"
• Drama. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, nr 26, 1998, J.Tatarowicz, "Golono czy strzyżono?" Dramowe nego-cjacje w rozwiązywaniu konfliktów interpersonalnych
• H.Machulska, A Pruszkowska, J.Tatarowicz, Drama w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1997
• K.Pankowska, Edukacja przez dramę, WSiP, Warszawa 1997
• K.Sawicka, Rozwój autokontroli emocjonalnej. Program socjoterapii dzieci agresywnych, IPSiR UW, Warszawa 1993
• A.Szymańska, Drama w nauczaniu początkowym, Juka 1996